Secularisatie


Inleiding
Tegenwoordig verstaan we onszelf als vrije, mondige mensen die zich niet meer laten voorschrijven hoe ze moeten leven en wat ze moeten geloven. We hebben ons onttrokken aan de bevoogding van kerk en geestelijkheid. Dat is een hele geschiedenis geweest. Dit proces van secularisatie of verwereldlijking begon in de Renaissance met de emancipatie van filosofie, wetenschap en kunst, zet in de Verlichting van de 18-e eeuw sterk door en zo is het gebleven. Het is een ontwikkeling die veel goeds heeft gebracht: democratie, gezondheidszorg, automatisering enz. Maar dat is niet het hele verhaal. Er zitten ook zorgelijke kanten aan1. Hier beperken we ons tot de geestelijke gevolgen: dat God uit de beleving is verdwenen. Hij is dood verklaard (Nietzsche), een projectie (Feuerbach, Freud), opium van het volk (Marx), een samenbindende factor (Durkheim). Geloven slaat tegenwoordig nergens meer op; het materiële is het enige dat echt bestaat, het hier en nu het enige dat telt.


Domenico Tiepolo (1727 – 1804)
In een BBC-serie over de kunstgeschiedenis vat presentator en kunstk
enner Waldemar Januszczak samen wat de stand van zaken is op het eind van de 18-e eeuw. De beeldende kunst van dat moment (rococo) toont mensen die hun geluk zoeken in leuke dingen (drank en vrouwen), op reis zijn en zich verkleden als was het carnaval: ze nemen niets meer serieus, God is verdwenen. Dat ging toen nog om een rijke, bevoorrechte elite, maar het bleek een voorbode van onze tijd te zijn, waarin zovelen vinden dat school, werk, leven enz 'leuk' moet zijn, ze vooral genieten moeten, zoveel mogelijk op vakantie gaan en zich op internet allerlei personages aannemen. Dan komt de volgende plafondschildering voorbij:

Afb. 23 L'Altalena di Pulcinella (+/- 1792) in Museum voor de 18-e eeuw, Venetië
Foto: Didier Descouens - Eigen werk, Publiek domein
, wikimedia commons


Dit werk genaamd ‘Altanea di Pulcinelli'2 van Domenico Tiepolo ontlokt Januszczak het volgende commentaar: “Pulcinella, de wellustige Venetiaanse schurk heeft de frescovakken overgenomen waarop ooit goden en helden stonden. Eerder zou op dit plafond Apollo in z’n strijdwagen te zien zijn, of Jezus die ten hemel opsteeg. Nu zien we een circusact van een groep Pulcinella’s rond een koorddanstouw. Welkom, zegt Domenico Tiepoli, in de moderne wereld.”

We beleven geen transcendentie meer. Vroeger was dat anders. De natuur wees op de Schepper. Het geweten op de Wetgever. Iets toevalligs kon op Gods leiding wijzen, Iets bijzonders kon als een wonder beleefd worden. Een droom kon een boodschap van God bevatten. Een mens kon ‘goddelijk’ zijn: priester, profeet, een heilige. Natuurverschijnselen als regen, droogte, onweer konden een boodschap bevatten. Je lotgevallen (ziekte, dood enz) hadden met Gods voorzienigheid te maken. Het leven hier en nu liet op allerlei manieren iets van God zien.
Deze godsdienstige ervaringen werden bovendien geduid vanuit een traditioneel kerkelijk geloofskader. Het bleven geen op zich zelf staande voorvallen. Er was een verband, een context:
  • Voor een individu : het leven op aarde is een reis naar de hemel (evt hel, vagevuur)
  • Voor de mensheid: de aardse geschiedenis is onderweg en verwacht de terugkeer van Christus, het aanbreken van een nieuwe hemel en een nieuwe aarde.
    Maar nu we geen transcendentie meer beleven, zijn al deze ervaringen (natuur, geweten, het toevallige, iets bijzonders, een droom, een mens, natuurverschijnselen, lotgevallen) geen godsdienstige ervaringen meer. Ze hangen ahw in de lucht. Er is geen haakje van het geloof om het aan op te hangen en met God in verband te brengen. Er is ook al geen kader om de dingen in te plaatsen. Hoe moet je betekenis geven aan je leven en wat je meemaakt als het niet is opgenomen in een ruimer zinsverband?

Nihilisme
Er zijn maar weinig mensen die het aandurfden deze leegte, de zinloosheid van alles in te zien. Die het waagden werden er niet zelden ziek van3. Het is veel gemakkelijker om je voor deze dingen af te sluiten door in het hedonisme of een ander isme te vluchten, of de roes van drank en drugs te zoeken. Opleiding, werk, gezin, sport, maatschappelijke verpichtingen bieden ook volop afleiding. Maar hoe zinvol al deze dingen ook kunnen zijn, kom je daar mee uit in het zicht van de dood? Heb je er genoeg aan geconfronteerd met je fouten en tekorten? Zal het je sterken als tegenslag en ziekte zich aandienen? Levert het waarden en normen als je voor een moeilijke keus staat? Stimuleert het tot geloof, hoop en liefde? Nee dus. Daarom blijft ons hart onrustig en vragen we: hoe kan er anno nu nog sprake zijn van ruimte voor God, voor transcendentie? Het echte atheïsme zegt dat dat niet meer kan. Maar er zijn ook andere antwoorden gegeven, te verdelen in drie groepen:


1 Secularisatie niet al te serieus nemen
Hier is het uitgangspunt dat God bestaat en van een totaal andere orde is dan alles wat bestaat (transcendent theïsme), en zo, als de gans Andere 'nabij' is, een God van mensen.
  • geloof op gezag van de bijbel: biblicisme
  • geloof op gezag van het geloof/de kerk: fundamentalisme  (John Lennox)
  • geloof op gezag van openbaring: Barth, Miskotte, Noordmans, van Ruler
  • mystiek geloof (Bras), negatieve of apofatische theologie.
  • theïsme zonder waarheidsaanspraken: W. Hensen4 omschrijft God als de Heilige, de Verborgene, die alles overtreft en dus niet voorstelbaar of te begrijpen is, maar wel aanbeden kan worden.
2 Instemmen met resultaat van secularisatie
Vele denkers nemen aan dat er niet zoiets is als een transcendente God; we kunnen het alleen over geloof of zingeving hebben.
  • Robinson: God-is-dood-theologie
  • Hendrikse: God gebeurt
  • Holtrop: ik lieg mij een vlot
  • Tempelman: radical theology (postmodern)
  • Kuitert: Geloof is hetzelfde anders zien. God is van verbeelding.
  • Manenschijn: buiten de taal van de symbolen bestaat de geloofswerkelijkheid niet.
  • M. ter Borg5: het heilige is niet meer aanduiding voor het goddelijke, maar slaat op belangrijke menselijke waarden en normen.
  • (mindfullness, ietsisme, agnosticisme)
3 Genuanceerd oordelen over uitkomsten van secularisatie
Hier is een dubbel uitgangspunt: enerzijds het bestaan van een transcendente, theïstische God (als bij 1), anderzijds de resultaten van de secularisatie (als bij 2). Men wil die laatste volop honoreren (mondigheid, wetenschappelijke inzichten, bijbelkritiek), maar de waardering van de secularisatie is niet kritiekloos: men wijst het materialisme af en relativeert bezwaren als projectie6, opium7 enz.
  • Bultmann: ontmythologisering, existentialistische theologie
  • Bonhoeffer: leven voor God zonder God (bidden en goed doen)
  • Gilkey, Peacocke, Polkinghorne van der Veken, Wildiers, Oomen, Dingemans: Proces-theologie, pan-entheïsme
  • Keith Ward, Tom Wright: modern geloven
  • Rutten, Flew: Godsbewijzen
  • Kearney: Anatheïsme
Beoordeling
We kunnen elk van deze antwoorden zien als pogingen om mensen een uitweg uit het nihilisme te bieden. In die bedoeling zijn deze theologen en filosofen zonder meer te waarderen. Over secularisatie en God denken ze weliswaar verschillend, maar over de mens zijn ze het min of meer eens. Ze delen de visie dat wij niet kunnen leven voor de leuk en het lekker. We hebben niet genoeg aan enkel hier en nu. De oplossingen die ze vervolgens bieden zijn wel zeer uiteenlopend en kunnen niet allemaal even waar en geldig zijn. Hoe is hier een keus te maken?

Keuze
Het gaat hier niet om harde wetenschap waar iets te bewijzen valt, maar om geloofsleer en die is altijd persoonlijk, subjectief want die komt voort uit geloof. Daar begint het mee: met het daadwerkelijke geloof, het geloof dat gelooft (fides qua). Je daarop bezinnen leidt vervolgens tot geloofsleer (fides quae). De geloofsleer schrijft dus niets voor, maar volgt uit het geleefde geloof (fides querit intellectum - het geloof zoekt begrip).Elke geloofsleer is dus in zijn oorsprong persoonlijk. Weliswaar niet zo privé dat je er niet met anderen over van gedachten zou kunnen wisselen, maar wel iets dat van jezelf is8. Daar gaat niemand anders over. Het is dus niet mogelijk een 'objectieve, ware geloofsleer' op te stellen of 'de bijbelse boodschap' uit de bijbel te destilleren, laat staan die aan elkaar voor te schrijven. Wat we wel kunnen is elkaar in ons hart laten kijken en laten delen in het geloof zoals dat in ieder van ons leeft en ons bestaan zin verleent. En proberen elkaar daarin te bemoedigen en te verrijken. Dus alle drie groepen hebben recht van bestaan. Ze zijn niet - afgezien van eventuele onjuistheden en logische denkfouten - waar of niet-waar. Ze zijn alle drie 'waar' in de zin van geldig voor wie het onderliggende geloof heeft. Helaas heeft het in de kerk vaak ontbroken aan dit inzicht, met alle conflicten en scheuringen tot gevolg.

 
------
1 Consumentisme, uitputting van de bodemschatten, vervuiling van bodem, lucht en water, klimaatverandering, uitgestorven planten- en dierensoorten.
2 Altalena is Italiaans voor schommel. Pulcinella betekent kuikentje. Hier is het de naam voor één van de toneelfiguren uit de Commedia del'Arte: een verklede man, gebochelde en met een grote neus.
3 De filosoof F. Nietzche, de beeldhouwer F.X. Messerschmidt (1736 - 1783), de schilders Goya en van Gogh en anderen hebben de werkelijkheid, ontdaan van zijn transcendentie, beleefd als chaotisch, demonisch, angstaanjagend.
Sartre schreef een roman La Naussée (Walging). Waar het maatschappelijk op uit zou lopen heeft Kafka aangevoeld en beschreven in Der Prozess.
4 In 'Waar is God gebleven, een zoektocht naar het Heilige', p 140)
5 In 'Het geloof der goddelozen'. Nog verder gaat L. Sexson. In 'Gewoon Heilig, de sacraliteit van het alledaagse'  maakt ze duidelijk dat er wat haar betreft geen scheiding bestaat tussen het sacrale en profane: alledaagse dingen kunnen een bijzondere betekenis krijgen. Dat is het heilige.
6 Het verwijt van projectie is maar gedeeltelijk terecht, nl. voorzover het om wensdromen gaat. Maar oprecht geloof is ook projectie. Zonder projectie is geloven niet mogelijk.
7 Het verwijt van opium is eveneens maar tot op zekere hoogte terecht, nl. voorzover het sust en de vervreemdende maatschappelijke verhoudingen niet aan de kaak stelt. Maar oprecht geloof biedt ook troost. Mogen we van geloof niet verwachten dat het ons op een of andere manier goed zal doen?
8 En alleen maar echt is en echt blijft, voorzover het verbonden is met je geloof zoals dat in je leeft.
terug

Achtergronden


Geloof Kennis en Openbaring
Bijbel
Iets, God, opnieuw God
Israël, Volken, Kerk
Oude Tijd, Nieuwe Tijd
Oude Mens, Nieuwe Mens
Jezus
Passio, Pasen, Pinksteren
Theologische Stromingen
Theologische Begrippen

 
 

Afkortingen


Bijbelboeken > Register kolom 2

adhv = aan de hand van
Afb = Afbeelding
BGT = Bijbel in Gewone Taal
BHS = Biblia Hebraica Stuttgartensie (Hebr. OT)
bv = bij voorbeeld
CGK = Christelijk Gereformeerde Kerk
DL = Dordtse Leerregels
GNT = Griekse Nieuwe Testament (Nestle-Aland)
Gr = Grieks
HCat = Heidelbergse Catechismus
Hebr = Hebreeuws
HTB = Het Boek
HSV = Herziene  Staten Vertaling
Lat = Latijn
LXX = Septuaginta (Griekse Vertaling vh OT; 250 - 50 vC)
LV14 = Leidse Vertaling 1914
M = Meditatie (bv 1 Kor 13M = Meditatie over 1 Kor 13)
NA - Nestle-Aland, 27-ste druk (Grieks NT)
NB = Naardense Bijbel (P. Oussoren, 2004)
NBG = Nederlands Bijbel Genootschap
NBG51 = Bijbelvertaling van het NBG (1951)
NBV21 = Nieuwe Bijbel Vertaling van het NBG (2021)
nC = na Christus
NGB = Nederlandse GeloofsBelijdenis
NT = Nieuwe of tweede Testament
OT = Oude of eerste Testament
PKN = Protestantse Kerk Nederland
Pr = Preek (bv Ps 84Pr = Preek over Psalm 84)
RKK = Rooms Katholieke Kerk
SV = Staten Vertaling
TeNaCh = Torah+Nebiïm+Chetoebim
v = volgende vers (bv Ps 1: 1v betekent Ps 1: 1 - 2)
vv = volgende  verzen (bv Ps 1: 1vv betekent Ps 1: 1 - 3)
vC =  voor Christus

> = zie (bv > 2 betekent zie bij punt 2)