Kritiek op grote verhalen

De wetenschapper
Blaise Pascal is bij velen bekend van de ‘wet van Pascal’, een natuurkundige wet over de druk in vloeistoffen. Minder bekend is, dat hij ook wiskundige was: op zijn naam staan de driehoek van Pascal en de stelling van Pascal. Vermeldenswaard is verder dat hij voor zijn vader - die bij de Franse belastingdienst werkte - een mechanische rekenmachinie ontwikkelde. Deze grote geleerde was bovenal een zeer bewust en intensief gelovende man. De combinatie van exacte wetenschapper en gelovige verbaast ons misschien, maar kwam (bv Isaäc Newton) en komt (bv van den Beukel, Falcke, Collins) veel vaker voor.

Afb 4  Blaise Pascal (1623 - 1662)
Formerly attributed to Jean Baptiste de Champaigne,
CC BY 3.0 , via Wikimedia Commons

Mystieke beleving
In 1651 sterft Pascals vader, na een tijdlang verpleegd te zijn door vrienden die het Jansenisme¹ aanhingen. Het jaar daarop gaat zijn zus in het klooster Port Royal (bij Parijs) van de Jansenisten. Pascal voelt zich eenzaam en zoekt afleiding in zijn werk en in de salons van Parijs, waar hij met vrijdenkers (deïsten) en ongelovigen discussieert. Hij belandt in een geestelijke crisis die in de nacht van 23 op 24 november 1654 op een mystieke ervaring uitloopt. Hij heeft daarvan een aantekening op perkament gemaakt en in de zoom van zijn jas bewaard. Het was niet de bedoeling dat anderen die onder ogen zou komen, maar de tekst werd kort na zijn overlijden gevonden en later gepubliceerd. Hij staat bekend onder de naam Mémorial (= gedenkteken).

Jansenisme
In 1655 betrekt Pascal woonruimte bij Port Royal. Hij krijgt nu meer te maken met de Jansenisten, een rigoureuze spirituele beweging die bekend staat om haar strenge predestinatieleer: God verkiest en verwerpt, als mens heb je daar geen invloed op. De Pensées (hieronder) maken duidelijk dat Pascal zelf niet zo negatief dacht over de menselijke verantwoordelijkheid om Gods genade te vinden. Geloof, bidden, avondmaal enz zijn wat hem betreft belangrijk als genademiddelen. Als het klooster in conflict geraakt met de RKK (ihb de Jezuïeten) over deze dingen, neemt Pascal het voor Port Royal en de Jansenisten op. Meer uit loyaliteit dan dat hij het in alles eens is met het Jansenisme. Onder het pseudoniem Louis de Montalte schrijft hij een achttiental gevatte en geestige brieven, de zgn Lettres Provinciales.

Pensées
Behalve tegen de Jezuïeten wil Pascal het geloof meer nog verdedigen tegen het opkomende ongeloof, rationalisme (Descartes, ik denk dus ik ben), en de mechanisering van het wereldbeeld² die daarbij hoort. Dat heeft de wind mee door de ontdekkingen in natuur- en sterrenkunde. Als geleerde voelt Pascal er niets voor de wetenschappelijke ontwikkeling terug te draaien. Dat is niet alleen onmogelijk, hij vindt het ook niet nodig: geloof en wetenschap zijn verschillende dingen. Het één leeft in het hart, het ander in het verstand. Het één begint bij gevoel, intuïtie, het andere bij evidente ideeën. Het éen loopt uit op geloof, het andere op logische conclusies. Liever zoekt Pascal een nieuwe synthese of verbinding van geloof en moderne inzichten.
Invallen en gedachten daarover noteert hij als losse aantekeningen, de zgn Pensées. Vele zijn maar één of enkele regels lang, maar er zijn er ook die meerdere bladzijden beslaan. De bedoeling is om die groeiende verzameling uit te werken tot een apologie of verdediging van het christelijk geloof. Maar aan de uitwerking van een samenhangend systeem voor de meer dan 900 gedachten is Pascal niet meer toe gekomen. Hij heeft teveel van zichzelf en zijn zwakke gestel gevraagd en sterft als hij nog maar 39 jaar is. De meest recente Nederlandse vertaling is van F. de Graaff, Gedachten (2017-3).

Enkele Pensées^3.4
277: Het hart heeft zijn overwegingen, die het verstand niet kent; dat bemerkt men aan tal van dingen. Ik beweer, dat het hart van nature het universele wezen liefheeft, en zichzelf, naarmate het zich daaraan overgeeft; of het verhardt zich jegens één van beide, al naar het verkiest.
278: Het is het hart, dat God aanvoelt, en niet het verstand. Dàt is geloof: God kennen met het hart, en niet met het verstand.
347: De mens is slechts een riet, het zwakste van de gehele natuur; maar het is een denkend riet...
556: …En dit is de reden, waarom ik niet zal trachten hier op natuurlijke gronden het bestaan van God te bewijzen, of de Drie-eenheid, of de onsterfelijkheid van de ziel, noch iets anders van dien aard...omdat die kennis zonder Jezus Christus nutteloos is en onvruchtbaar. … Allen, die God zoeken buiten Jezus Christus, en die blijven staan bij de natuur, zullen geen enkel licht ontdekken, dat hun bevrediging schenkt…
693: Wanneer ik de verblinding en de ellende van de mens zie, het ganse zwijgende heelal aanschouw, en de mens, zonder enig licht aan zijn lot overgelaten, als het ware verdwaald in deze uithoek, zonder te weten wie hem daar heeft neergezet, wat hij er komt doen, en wat er na zijn dood van hem moet worden, onbekwaam tot enige kennis – dan overvalt de schrik mij, als iemand, die men slapend op een afschuwelijk eenzaam eiland heeft neergezet, en die nu wakker wordt, zonder te weten, waar hij zich bevindt, en zonder enige mogelijkheid om eraf te komen. En dan sta ik versteld, dat men niet wanhopig wordt over een dergelijke toestand...⁵

Gedeelte van het Mémorial⁶
Vuur...
God van Abraham, God van Isaac, God van Jacob, (vgl Ex 3: 6)
niet die van wijsgeren en geleerden.
Zekerheid. Zekerheid. Aandoening. Vreugde. Vrede.
God van Jezus Christus…
Vreugde, vreugde, vreugde, tranen van vreugde…

Samenvattend
Pensées en Mémorial maken duidelijk dat geloven (volgens Pascal) iets is, wat niet alleen in je verstand leeft, maar eerst en vooral in je hart beleefd en gevoeld wordt. Vandaar de voorkeur voor de Bijbelse God van de concrete verhalen boven de abstracte God van de filosofen.
God is een verborgen God. En pas als Hij gevonden is, vindt een mens zekerheid, vreugde, vrede, oftewel zijn bestemming. Tot die tijd kent een mens zichzelf niet. Zolang God verborgen is, is een mens zichzelf een raadsel.
De mens heeft slechts een vermoeden van God en van zichzelf. Het vermoeden laat zich voelen als heimwee, onrust, verlangen, leegte enz.⁷ De mens loopt zijn bestemming mis als hij deze leegte

• niet voelt door op te gaan in zijn werk, of afleiding.
• ontkent en het atheïsme aanhangt
• vult met een geloof dat enkel in het verstand leeft (filosofische geloof, bv deïsme)

Om God te vinden raadt Pascal aan om ‘mee te doen’ met de kerk: bijbel lezen, bidden, zingen, avondmaal vieren. Wie zich daarin oefent, zal vinden.

Belang voor de Narratieve Theologie
Pascal maakt duidelijk dat de weg van het denken niet bij God uitkomt. Theologie moet niet in de filosofische trends meegaan, maar die bekritiseren en gebruiken om het eigen punt van het geloof naar voren te brengen. Het geloof bestaat ook al niet uit eeuwige waarheden om te onderschrijven, maar in een levende relatie met God. Die relatie is er niet vanzelf. Die moet je zoeken tot God zich laat vinden. Voor het zoeken zijn de Bijbelse verhalen belangrijk en meer van nut dan filosofische systemen of theologische ontwerpen. Was het daarom dat Pascal er niet toe kwam, zijn Pensées tot een Apologie uit te werken? Het geloof is te veelkleurig en paradoxaal om evenwichtig, genuanceerd en rationeel in een betoog te vatten. Zo'n boek zou je waarschijnlijk onuitgelezen aan de kant leggen. Pascals puntige uitspraken en vergelijkingen daarentegen blijven je bezig houden.

-----
¹ Jansenius oftewel Cornelius Jansen (1585-1638), bisschop van Ieperen, die beweerde dat het helemaal van Gods genade afhangt of je zalig wordt of niet. Doop, avondmaal, biecht, gebed hebben daar geen invloed op. Jansen meende dat dit de opvatting van Augustinus was.
² zoals E.J. Dijksterhuis de ontwikkeling van deze periode typeerde.
³ Vertaling R Limburg (Utrecht 1963).
⁴ In de Pensées vinden we onder nr 233 het pragmatische godsbewijs dat ook wel bekend staat als de gok van Pascal. Dat gaat heel in het kort zo: je kunt maar beter geloven dat God bestaat. Want als Hij bestaat heb je goed gegokt en heb je eeuwig geluk (de hemel); geloof je niet, ga je voorgoed verloren (de hel). Mocht Hij toch niet bestaan, dan is er niets verloren of je nu wel of niet geloofde. Maar Pascal is veel genuanceerder en besteedt er vijf bladzijden aan, en de Pensées 181 – 241 horen er ook bij.
⁵ Wat lijkt dit op wat Nietzsche later zou schrijven (De dwaze mens, aforisme 125 uit Die Fröhliche Wissenschaft).
⁶ B. Pascal, Gedachten, ingeleid door J.A.C. Lenders p. 19.
⁷ Vgl Augustinus, Ons hart is onrustig in ons, tot het rust vindt in U (Confessiones I, 1-1).