Narratieve Theologie

Ds. Pieter Nanne Holtrop (1943 – 2012) zegt in een interview (Trouw, 26 jan 2005) ‘Religieus verzinnen - dat vind ik het leukste wat er is. Religie is jezelf een vlot liegen. ….Dat vlot bestaat écht….Ik lieg dat ik op dat vlot klim. Ik lieg dat ik blijf drijven...En het mooie is: dan dríjf je ook.'  Dat is op zichzelf al een prikkelende uitspraak, maar dat een predikant en hoogleraar theologie dat zegt, maakt het helemaal bijzonder. Van zo iemand verwacht je dat hij de waarheid spreekt, niet dat hij van alles verzint en zichzelf en anderen maar wat wijs maakt. Of bedoelt hij dat niet? Laten we er eens van uitgaan, dat hij in elk geval de waarheid spreekt over zichzelf. Dat hij dus inderdaad zo doet: zichzelf een vlot liegen, daarop klimmen en blijven drijven. Dat dat voor hem werkt. Hoe kan dat? Wat bedoelt hij met een vlot, met liegen enz. We gaan zijn uitspraak stukje voor stukje na.


afb 3, met dank aan Elmer Domingo (Pexels)

Vlot
Holtrop geeft het interview een maand na de tsunami van tweede kerstdag 2004, waarbij 230.000 mensen omkwamen. Hij zegt dan: ’Iedereen is op zoek naar herbergzaamheid in een onherbergzame wereld. Ik vind mijn heil in Bijbelse verhalen…’ Het gaat er dus om ergens onderdak te vinden. De wereld biedt dat niet, die is onherbergzaam. Naar onderdak moeten we op zoek en we zullen het zelf moeten maken. Dan wisselt Holtrop van beeld en spreekt hij over een vlot: een paar aan elkaar geknoopte boomstammen drijvend in het water. Hoe primitief ook, zo'n vaarmiddel kan wel van levensbelang zijn. Als metafoor staan onderdak en vlot voor religies. Maar ook andere dingen kunnen onderdak bieden of een vlot zijn. Holtrop: ‘mijn beide dochters vinden het in culturele symbolen, in kunst, in literatuur.’

Liegen (1)
Religie, kunst, literatuur en andere vormen van onderdak zijn dus menselijke producten. Waarom zou je dat ‘liegen’ noemen?

• 1a   De wereld is en blijft onherbergzaam. Er gebeuren dingen in de werkelijkheid die te erg zijn, die je als mens niet kunt hanteren. En toch leef je, wil en moet je verder. Dankzij Bijbelse verhalen, rituelen, liturgie lukt je dat: religie verschaft onderdak. De wereld: onherbergzaam en toch is er onderdak. Dat is in tegenspraak met elkaar: een leugen (Holtrop). Persoonlijk vind ik paradox een beter woord: een schijnbare tegenstelling.
• 1b   Dat vlot van de religies is een subjectief menselijk maaksel, een historisch product. Maar religie zelf zegt, bezingt, viert dat die andere, goddelijke, ideale werkelijkheid echt objectief bestaat. Dat is opnieuw een tegenstelling, maar niet één die een tegenspraak of leugen bevat. Het subjectieve en objectieve zijn hier aanvullend op elkaar zijn. Ze zijn beide waar.
  Want, inderdaad zo’n metafysische status valt onmogelijk te bewijzen. Maar het is evenmin te bewijzen dat het om een verzinsel gaat, waar geen enkele bovennatuurlijke of buiten-wereldlijke of goddelijke realiteit aan beantwoordt. Er kan ook iets in het verborgene zijn, dat religieuze projecties oproept. In dit verband kun je beter van ‘niet zeker weten’ en 'creatief verbeelden' spreken dan van liegen.

Ik lieg (2) dat ik er op klim
Dat Holtrop hier van liegen spreekt, moet een vergissing zijn. Fundamenteel voor religie is dat je erin gelooft, het spel van de liturgie mee speelt, met hart en ziel bidt, zingt enz. Het is te vergelijken met het placebo effect bij de pilletjes die je slikt. Die werken niet als je denkt dat het kalktabletjes van je oma zijn. Maar wel als je weet dat de dokter je goed heeft onderzocht en dit recept heeft voorgeschreven.

Ik lieg (3) dat ik erop blijf drijven
Dat is toch geen leugen? Religie bíedt onderdak in een onherbergzame wereld. Je víndt er de moed om te zijn. Het hélpt je om met een warm en bewogen hart de eindstreep te halen. Als dat allemaal niet waar is, maar een leugen, waarom zou Holtrop dan nog aan religie doen? Wie klimt er op een vlot dat geen drijfvermogen heeft?
Hij zal bedoelen dat je al drijvende ondertussen wel weet, dat je het allemaal zelf verzint. Een leugentje om bestwil dus. Te vergelijken met de lijntjes van een tekening van bv een strand aan zee. De lijntjes geven aan waarbinnen je kleuren moet. Het zijn hulplijntjes, ze bestaan alleen op papier. In het echt zijn er geen lijntjes, maar golven, strand, duinen, wolken enz. Religie, de verhalen, liederen, symbolen zijn hulplijntjes. Daarbinnen gebeurt ‘het’, het onzegbare, God. Dat blijkt ook uit het volgende:

Dan drijf je ook
Na drie keer liegen is het wonderlijk om te lezen, dat het werkt. Door religie vind je onderdak in een onherbergzame wereld. In de woorden van Holtrop: Religie helpt je de onhanteerbare werkelijkheid vorm te geven. Holtrop: ‘...er is dat fonds van Bijbelse verhalen, van gebaren, beelden, geloofsgestes waaruit je kunt putten. En in de liturgie kun je dat uiten. Daarom zijn kerkdiensten zinvol.'
Ik denk dat mensen inderdaad daarom de kerkdiensten bezoeken: in de hoop en verwachting dat ze gesterkt en bemoedigd worden. En dat ze uit de kerk wegblijven als ze in dat verlangen teleurgesteld worden en er niets van God vinden.

God
Verhelderend is wat Holtrop in het interview over God zegt: Hij is te groot, te klein, te anders om in een religie op te sluiten. Hij zit niet vast in een metafysisch systeem. Daar kunnen we het alleen maar mee eens zijn.

Secularisatie
Holtrop vindt het dan ook geen probleem dat mensen uitgekeken raken op de religieuze vormen van zingeving. Zij zoeken en vinden het wel elders. Secularisering is in zijn visie een proces van religieuze transformatie. Dat is m.i. een te rooskleurige voorstelling van zaken. De transformatie blijkt in veel gevallen uit te lopen op 'leven voor enkel hier en nu'. Of op het materialisme van 'wij zijn ons brein'. Alles wat niet-stoffelijk is (geloof, hoop, liefde, het ware, schone en goede) geldt als niet reëel. Dan is er geen sprake van religieuze transformatie, maar van een religieus afsterven.

Conclusie
Drie keer liegen waar eigenlijk verbeelden is bedoeld. Het woord zal wel gekozen zijn om de aandacht te trekken en/of een al te zelfverzekerde orthodoxie te provoceren. Bij nader inzien blijkt het niet om bedrog en leugenachtigheid te gaan, maar om een paradox (1a), elkaar aanvullende tegendelen (1b), een vergissing (2) en een leugentje om bestwil (3).