Proza lezen (cursus)

Inleiding¹
De Bijbel bestaat uit Hebreeuwse (OT), Aramese (gedeelten Daniël) en Griekse (NT) boeken. Moeten we die talen beheersen om de teksten te kunnen begrijpen? Of kunnen we met een vertaling werken? En zo ja, welke dan? concordant vertalen?

Origineel
Elke goed geschreven tekst is een zinvol geheel. Dat geldt van het origineel, maar ook van de vertaling als die zorgvuldig is gemaakt! Dat geeft al aan, dat je als gelovige heel goed met een Bijbelvertaling toe kunt. Elke lezer die weet waar hij op letten moet, kan met een goede tekst uit de voeten, of dat nu het origineel of een vertaling is.

Toch is (hoe lang nog?) voor theologen kennis van de grondtalen verplicht. Dat heeft een goede reden: vertalen gaat altijd met veranderingen gepaard. Bij het overzetten van de oorspronkelijke brontaal naar een doeltaal gaan allerlei klankverbanden, tekstkenmerken en betekenisnuances verloren omdat die in de ontvangende taal niet bestaan of onmogelijk zijn. En in de Nederlandse woorden en taal klinken betekenissen mee die er in het Hebreeuws en Grieks niet zitten. Geen enkele vertaling is perfect omdat geen twee talen qua woorden, woordbetekenissen en zinsstructuur elkaar 100% overlappen.

• Een Hebreeuws voorbeeld. De woorden dam, adam, adamah lijken qua klank sterk op elkaar. Ze hebben alle drie 'dam'. De schrijver van Gen 1 - 4, waar deze woorden een grote rol spelen, heeft daar vast iets mee bedoeld. Maar in het Nederlands verdwijnt dit klankverband, want ze betekenen achtereenvolgens bloed, mens/mensheid, aardbodem/grond
• Een Grieks voorbeeld. De ik-ben woorden van Jezus bv Ik ben het licht der wereld (Joh 8: 12)  In het Grieks staat er egoo eimi to phoos tou kosmou. Aan de Nederlandse vertaling kun je niet zien dat egoo eimi in het Grieks uitzonderlijk veel nadruk heeft. Normaal zou het Grieks volstaan met enkel eimi om ik ben te zeggen. Als je egoo eimi in het Nederlands zou willen weergeven krijg je zoiets als IK - en niemand anders - IK BEN het licht der wereld.
  De eerste gemeentes buiten Israël, die de Griekse vertaling van het OT gebruikten, hebben vast ook nog eens gedacht aan het egoo eimi van Ex 3: 14 waar God zichzelf voorstelt als 'Ik ben...' Dat kun je in een vertaling niet naar voren brengen. Als je het niet weet, ontgaat je dit verband met de Godsnaam. Vandaar dat het gewenst is dat predikanten wel met Hebreeuws en Grieks over weg kunnen.

Niet elke nuance is even belangrijk voor je geloof. Het eerste voorbeeld is vooral interessant. Maar bij het tweede voorbeeld mis je toch wel iets dat van wezenlijk belang is,  nl dat je in Jezus met God zelf hebt te maken. Gelukkig komt dat ook wel in andere dingen voren, bv de wonderen die Jezus verricht, zodat je niet alleen van de Ik ben woorden afhankelijk bent. Maar het blijft een verarming dat we die klemtoon niet kunnen mee vertalen. Het is een beperking die met het Nederlands is gegeven. Vandaar het Franse gezegde: Traduire c'est trahir = vertalen is verraden. Of (Italiaans) traduttori traditori = vertalers zijn verraders. Wel onvriendelijke gezegdes: alsof de vertalers met opzet de boel verdraaien; het ligt aan de beperkingen van de doeltaal.

Vertalen
Op deze site werken we met een vertaling: meestal de NBV21 (dat is de verbeterde NBV van 2004). Deze heeft als uitgangspunt dat een vertaling goed, gangbaar, mooi Nederlands moet opleveren. Een vergelijkbare vertaaltheorie zit achter de BGT, met  als grote verschil dat de BGT met een beperkt aantal eenvoudige, gangbare woorden de hele Bijbel wil vertalen. Dat levert ook een vaak ontroerend mooie vertaling op. Lees maar eens hardop Ps 139 in de versie van de BGT. Maar er gaat natuurlijk ook van alles verloren omdat woorden als genade en barmhartigheid niet tot gewone taal behoren.  Vergelijk bv Ex33: 18v
 

NBV21	BGT
‘Laat mij toch uw majesteit zien,’ zei Mozes. Hij antwoordde: ‘Ik zal in mijn volle luister voor je langs gaan en in jouw bijzijn de naam HEER uitroepen: Ik schenk genade aan wie Ik genade wil schenken, en Ik ben barmhartig voor wie Ik barmhartig wil zijn.	Daarna zei Mozes: ‘Laat mij toch zien wie u bent!’ De Heer zei: ‘Ik zal in stralend licht voor je langs gaan. Ik zal mijn naam roepen. Mijn naam betekent: Ik zal goed zijn voor wie ik goed wil zijn. Ik zal zorgen voor wie ik wil zorgen.

Dit heten ook wel dynamisch-equivalente vertalingen om ze te onderscheiden van idiolecte of concordante vertalingen (SV en NB). Daar is de theorie dat het wenselijk is om de woorden van de grondtaal telkens met hetzelfde Nederlandse woord te vertalen en liefst ook de originele woordvolgorde aanhouden. In principe zou het dan mogelijk zijn vanuit het Nederlands terug in het Hebreeuws of Grieks te vertalen.
Probleem: Je krijgt dan in het Nederlands zinnen die heel merkwaardig overkomen, terwijl die zinnen in het Hebreeuws juist heel gewoon zijn. Zou je daar toch niet goed lopende Nederlandse zinnen van moeten maken?
 

SV	NB
Toen zeide hij: Toon mij Uw heerlijkheid! Doch Hij zeide: Ik zal al Mijn goedigheid voorbij uw aangezicht laten gaan, en zal den Naam des HEEREn uitroepen voor uw aangezicht; maar Ik zal genadig zijn, wien Ik zal genadig zijn, en Ik zal mij ontfermen, over wien Ik Mij ontfermen zal.	Dan zegt hij: laat mij toch uw glorie zien! Hij zegt: van mij uit laat ik voorbijtrekken: heel mijn goedheid vlak voor je aanschijn, en de naam ' ENE'  zal ik uitroepen voor je aanschijn; begenadigen zal ik wie ik begenadig en ontfermen zal ik mij over wie ik mij ontferm!

Een interessante vertaalkwestie is Gen 3: 15. Daar bespreek ik verschillende vertalingen en leg uit wat het verschil is tussen vertalen en interpreteren.


----
¹ zie ook Fokkelman, Vertelkunst 20 - 25