Proza lezen (cursus)

Indeling
Lezen en begrijpen van de tekst gaat een stuk gemakkelijker als je die iets anders in beeld krijgt. Dat kun je heel gemakkelijk zelf doen als je de tekst copiëert en plakt in een document op je pc.
De eerste stap is de gesproken gedeeltes (personagetekst) te laten inspringen en cursief te maken¹.  Zo zie je ook duidelijk wat de vertellerstekst is (niet cursief).
Een tweede stap is bijzondere terugkerende woorden die op een indeling wijzen met een kleur te markeren. (bv het woordje zo)^{2, 3}.
Een derde stap: woorden die hetzelfde ding aanduiden markeren (bv bovenkleed, kleed, veelkleurige gewaad) en van een verwant ding (kleed, rouwkleed) de letters die kleur geven. (uitgebreider zie 8 herhalingen) Voor de overzichtelijkheid laat ik het bij deze woordjes, maar je zou ook alle woorden die met doden (vermoorden, verslinden, verscheuren) hebben te maken kunnen kleuren, en die met rouwen (treuren, troosten) etc.
Een vierde stap is dat je let op tijd en plaats en op de spelers die opkomen en weer van het toneel verdwijnen (uitgebreider zie 7 tijd en ruimte)

Uitwerking
Voor ons voorbeeldverhaal Gen 37: 12 - 36 kom ik uit op:

12 Toen Jozefs broers eropuit getrokken waren om de kudden van hun vader bij Sichem te laten grazen, 13 zei Israël tegen Jozef
     ‘Zoals je weet zijn je broers het vee aan het weiden bij Sichem.
     Ik wil dat jij naar hen toe gaat.’
     ‘Dat doe ik,’ zei Jozef,
14 en Jakob vervolgde:
     ‘Kijk of het goed gaat met je broers en met het vee, en breng mij dan verslag uit.’
Zo stuurde Jakob hem vanuit de Hebronvallei naar Sichem.
-----
15 Toen Jozef daar in het veld ronddwaalde, kwam er iemand op hem af die vroeg wat hij zocht.
     16 ‘Ik ben op zoek naar mijn broers,’ antwoordde hij.
     ‘Kunt u me zeggen waar zij het vee aan het weiden zijn?’
     17 ‘Ze zijn al van hier vertrokken,’ zei de ander,
     ‘ik hoorde hen zeggen dat ze naar Dotan zouden gaan.’
Jozef ging zijn broers achterna en trof hen in Dotan aan.
-----
18 Zijn broers zagen hem al van ver, en nog voordat hij hen had bereikt, hadden ze een plan beraamd om hem te doden.
     19 ‘Kijk daar eens,’ zeiden ze tegen elkaar,
     ‘daar komt die meesterdromer aan.
     20 Dit is onze kans!
     Laten we hem vermoorden en hem ergens in een put gooien.
     We zeggen gewoon dat hij door een roofdier is verslonden.
     Dan zullen we eens zien wat er van zijn dromen uitkomt.’
21 Toen Ruben dat hoorde, wilde hij proberen Jozef te redden.
     ‘Nee, laten we hem niet om het leven brengen,’ zei hij,
     22 ‘we mogen geen bloed vergieten!
     Gooi hem in deze put, hier in de woestijn, maar breng hem niet om.’
Zo wilde hij Jozef uit hun handen redden en hem terugbrengen naar zijn vader.
-----
23 Zodra Jozef bij zijn broers was gekomen, trokken ze hem zijn bovenkleed uit, dat veelkleurige gewaad,
24 en gooiden hem in de put; de put was leeg, er stond geen water in.
25 Daarna gingen ze zitten eten.
Opeens zagen ze een karavaan naderen.
Het waren Ismaëlieten, die uit de richting van Gilead kwamen en op weg waren naar Egypte.
De kamelen waren beladen met gom, balsem en cistushars.
26 Toen zei Juda tegen zijn broers:
     ‘Wat hebben we eraan om onze broer te vermoorden?
     Dan moeten we ook de bloedsporen weer zien uit te wissen.
     27 Laten we hem aan die Ismaëlieten verkopen in plaats van hem om te brengen;
     hij is tenslotte onze broer, ons eigen vlees en bloed.’
De anderen stemden hiermee in.
28 Toen er Midjanitische kooplieden uit de karavaan voorbijkwamen, trokken de broers Jozef uit de put
en verkochten hem voor twintig sjekel,
en die Ismaëlieten namen Jozef mee naar Egypte.
-----
29 Toen Ruben weer bij de put kwam en ontdekte dat Jozef er niet meer in zat, scheurde hij zijn kleren.
30 Hij ging naar zijn broers terug.
     ‘De jongen is weg!’ riep hij.
     ‘Wat nu, waar moet ik heen?’
31 Toen slachtten ze een bokje, pakten Jozefs veelkleurige gewaad en dompelden dat in het bloed.
32 Daarna lieten ze het naar hun vader brengen met de boodschap:
     ‘Dit hebben we gevonden.
     Kijk eens goed, is dit niet het bovenkleed van uw zoon?’
33 Jakob herkende het en riep uit:
     ‘Het kleed van mijn zoon! Hij moet verslonden zijn door een roofdier!
     Hij is verscheurd, Jozef is verscheurd!’
34 Jakob scheurde zijn kleren, deed een rouwkleed om en rouwde over zijn zoon, dagenlang.
35 Al zijn zonen en dochters deden hun best om hem te troosten, maar hij wilde niet getroost worden en zei:
     ‘Ik zal rouw dragen totdat ik naar mijn zoon in het dodenrijk afdaal.’
Zo treurde Jakob om zijn zoon.
-----
36 De Midjanieten brachten Jozef naar Egypte en verkochten hem aan Potifar, een hoveling van de farao en commandant van zijn lijfwacht. (NBV21)

Eerste indrukken
Zo hebben we oog gekregen voor de opbouw of compositie. Dat is belangrijk, want de schrijver is een vakman die z’n best heeft gedaan zijn verhaal op een bepaalde manier te organiseren. Hij gebruikt woorden, maakt zinnen, plaatst die in alinea’s, hoofdstukken, een boek. Hij wisselt directe en indirecte rede af, gebruikt aanduidingen van tijd en plaats, herhalingen enz. en spreekt soms de lezer rechtstreeks aan. Alleen op deze manier kon hij de tekst laten zeggen wat hij zegt. Door nauwkeurig te lezen wat en vooral hoe het er staat, voorkomen we tegelijk dat we onze eigen gedachten teruglezen in de tekst, alsof we al weten wat er komt. Goed lezen begint dus met uitvinden hoe de compositie in elkaar steekt.
Wat je verder kunt doen, terwijl je over de indeling aan het puzzelen bent is:

* Verzamel opvallende dingen in een rijtje onder de tekst. Dat zijn de dingen waar je later op terug komt.
* Let op de context, wat gaat er aan vooraf, en hoe gaat het verder?
Als je de Bijbelse verhalen goed kent, weet je misschien ook met welke andere verhalen dit verhaal in verbinding staat.
* Een beetje achtergrondinformatie kan ook bijdragen aan een goed begrip van de tekst.

• Het is vijf keer het woord dat gevolgd wordt door lijsten met namen van kinderen, kleinkinderen enz.
  Zo Gen 5:1 (Adam) 10: 1 (Noach); 11: 10 (Sem); 25: 12 (Ismaël en 36: 1 en 9 (Ezau).
  Dan is toledoot het best te vertalen met 'nageslacht'.
• Het is anderzijds vier (of vijf) keer het woord dat als opschrift dient boven een bedrijf
  Zo Gen 6: 9; 11: 27; 25: 19; 37: 2. En als vijfde: Gen 2: 4 als je dat als opschrift 'achteraf' mag beschouwen. (zo Fokkelman, Vertelkunst, p 164)
  Dan is toledoot het best te vertalen met 'geschiedenis'

³ Een ander woordje is het Hebr hinne, dat wordt vertaald met ‘zie’ (NBG51) of ‘kijk daar eens’ (NBV21). De personages kunnen het uitspreken en dus elkaar op iets wijzen (Gen 37: 19).
Maar het kan ook een woordje van de verteller zijn om zijn lezers duidelijk te maken wat een personage ziet (Gen 37: 29). 
Daarbij kan hinne - als het vaker in een passage voorkomt - op een indeling of reeks wijzen, soms uitlopend op een climax (Gen 27: 2.6.11.27.37 en 42)