Besproken Bijbelgedeelten en Thema's

De engelenzang
In zijn versie van het geboorteverhaal van Jezus vertelt Lucas dat er een engel afdaalt uit de hemel om herders in het veld te vertellen van de geboorte van Jezus. Dan verschijnt er een legermacht van engelen om God te prijzen. We nemen aan dat ze dat zingend doen. De tekst van deze ‘engelenzang’ kan als een twee- of driedelig vers vertaald worden. Het verschil gaat terug op varianten in oude bewaard gebleven Griekse handschriften.
 

Volgens de regels van de tekstwetenschap is de tweedelige variant waarschijnlijk de betere, die het dichtst bij de niet meer bestaande originele tekst van Lucas komt. Want:

• de tweedelige variant is te vinden in handschriften die iets ouder zijn dan de driedelige
• de driedelige variant is te beschouwen als een bewuste verbetering van de tweedelige, die wat moeilijker is
• de driedelige kan ook als een overschrijffout verklaard worden: een van de kopiisten heeft de kleine slot s van eudokias (Gr welbehagen) over het hoofd gezien.
• lange tijd meende men dat ‘mensen van het welbehagen’ geen goed Hebreeuws zou zijn. Dat zou dan voor de driedelige variant pleiten. Maar sinds de vondst van handschriften in Qumran weet men beter: daar komt ‘zonen van het welbehagen’ een paar keer voor. (1QH, de rol van de lofprijzingen). Maw er is ook taalkundig niets op de tweedelige variant tegen.

Interpretatie
Zou je desondanks toch voor de minder goede driedelige versie kiezen, dan krijg je deze betekenis. De engelen

• (a) roepen de herders op om met hun mee God in de hemel te eren. Hij moet geprezen worden want Hij heeft Jezus, de Redder geboren doen worden (Luc 2: 11)
• (b)  Daardoor is er nu vrede op aarde
• (c) Hij (God of Jezus) heeft een welbehagen in mensen.  Want is er iemand naar wie Jezus straks (in Luc) niet omziet? En wordt het heil later (in Hnd) niet aan alle volken aangeboden?
  Toch is (c) ook een beetje vlak: het lijkt alsof God vanzelfsprekend een welbehagen heeft in alle mensen. Maar is het niet bijzonder, dat de Allerhoogste God zich druk maakt om mensen die zijn vrede niet waardig zijn en die zelfs voortdurend verknoeien?¹

Tekstkritisch staat de driedelige versie zwak en inhoudelijk komt het wonder van Gods keus om naar mensen om te zien, niet echt naar voren. Dat is het grote verschil met de tweedelige versie. Die is tekstkritisch sterker en inhoudelijk rijker:

• (a) de engelen eren God in de hoogste hemel omdat Hij Jezus, de Redder heeft doen geboren worden (Luc 2: 11)
• (b) ze zingen dat de vrede op aarde komt bij de mensen van zijn welbehagen, dwz voor wie Hij in zijn liefde gekozen heeft.

Dus niet: Gods vrede komt op aarde omdat Hij ons zo aardig vindt. En al helemaal niet komt Gods vrede bij mensen die zich vredig voelen en gedragen. Alsof onze vrede de voorwaarde is voor het geschenk van Gods vrede. Als wij zulke vredelievende mensen waren, hoefde Gods vrede niet te komen en was de komst van de Messias Jezus niet nodig.
Is Christus dan geboren omdat wij niet zulke voorbeeldige mensen zijn en zo naar vrede en geluk verlangen en die nodig hebben?
Dat komt al dichter in de buurt. Zonder die ellendige toestand was zijn komst niet nodig geweest. Maar onze ellendige toestand dwingt Gods reddend ingrijpen niet af.
De waarheid is dat Gods vrede op aarde komt om redenen die Hij aan zichzelf ontleent. Hij wil het nu eenmaal. En gelukkig maar. God heeft er voor gekozen ons die vrede te geven. Dat is zijn keus, beslissing, wil oftewel zijn welbehagen.
Dit past uitstekend bij heel de overige inhoud van het evangelie.

De vraag komt dan op wie deze mensen van het welbehagen zijn.

• Zijn het alleen christenen? en anders gelovigen niet?
• Of gaat het om een kleine selecte groep van uitverkorenen tegenover de andere mensen die verworpen zijn? (zo de dubbele predestinatie of voorbeschikking).
• Maar Luc wil niet zeggen dat God niet alle mensen liefheeft. Integendeel: Hij wil iedereen door Jezus redden en vrede geven. Want iedereen heeft dat nodig.
  Iets anders is, of iedereen die het goede nieuws van Gods welbehagen hoort het ook gelooft, aanvaardt en zich erdoor laat veranderen.²

Luc 19: 38
Lucas laat de engelenzang nog een keer terug komen, nl bij de intocht in Jeruzalem. De leerlingen roepen dan:
‘Gezegend Hij die komt als koning, in de naam van de Heer!
Vrede in de hemel en eer aan de Allerhoogste!’

De eerste regel heeft Lucas overgenomen uit Mc 11, dat hij als bron gebruikte. Mc op zijn beurt heeft deze tekst in het OT gevonden: Ps 118: 26.
Het voorbeeld van Mc past Lucas enigszins aan. Hij voegt er de engelenzang aan toe.

Vergelijken we 2:14 met 19: 38 dan valt het volgende op:

Het eerste punt, de omgekeerde volgorde, is niet zo belangrijk. Welke lezer zal zich 17 hoofdstukken na Luc 2 herinneren dat Lucas zich hier van een chiasme bedient?
Punten 2, 3 en 4 zijn op zich 'leuke' tegenstellingen, maar die lijken verder niets te betekenen. Ze zijn door het verhaal ingegeven.
Punt 5 vraagt wel de aandacht. Wat betekent het dat de leerlingen niet als de engelen van vrede op aarde, maar van vrede in de hemel zingen? Uitleggers komen met de meest uiteenlopende verklaringen (Baarlink 79vv)³

• Sommigen zien geen problemen: De vrede is in de hemel en komt door Jezus op aarde.
• Anderen: dat er vrede in de hemel is, betekent nog niet dat er vrede op aarde is. De grote toekomst, bezongen door de engelen, komt later: op het einde der tijden.
• Weer anderen: We moeten de vrede in de hemel zoeken, op aarde is zij niet.
• In de commentaren zijn nog meer duidingen te vinden.
• Baarlink zelf meent dat Lucas deze twee verzen bewust zo verschillend heeft gemaakt. Lucas is nl gedreven door een theologische visie op de geschiedenis. HIj presenteert die als heilsgeschiedenis en deelt die in perioden in. Er is de tijd van het OT die uitloopt op Johannes de Doper. Dan is er de tijd dat het heil van God in Jezus op aarde onder de mensen komt (Luc 2: 14). Maar dat heil van God verdwijnt ook weer (Luc 19: 38), nl als Jezus door de mensen wordt afgewezen. Dat gebeurt in die laatste week in Jeruzalem. Daarna volgt het tijdperk van de Geest, waarin mensen het evangelie wordt aangeboden. En wanneer ze zich er door laten inspireren iets van vrede in hun leven ervaren en mensen van vrede worden. Die tijd zal uitlopen op de wederkomst van Christus.

Voor de visie van Baarlink is veel te zeggen. Een andere mogelijkheid is, dat Luc 19: 38 blijk geeft van het onbegrip van de juichende discipelen. Zij hebben geen oog voor de ezel waarop Jezus rijdt. Zij houden hem voor een koning alsof hij te paard gaat. Niet toevallig vult Lucas het citaat uit Ps 118 aan met het woord koning. De volgelingen verwachten van Jezus dat hij een einde maakt aan de Romeinse overheersing en de vrede⁴ voor Israël herstelt. Ze verwachten dat Hij dat, geholpen door God tot stand brengt. Nu zal het lang verhoopte Koninkrijk van God eindelijk komen.
Maar Jezus gaat - als altijd - geweldloos de weg van het lijden en het kruis. Hij bereikt niets van wat zij zich wensen. Daarom vallen ze hem op het laatst allemaal af: hij maakt hun dromen niet waar. De vrede die hij brengt is een andere: de verzoening met God. Daarom zegt Jezus tegen Pilatus ‘Mijn koningschap hoort niet bij deze wereld. Als mijn koningschap bij deze wereld hoorde, zouden mijn dienaren wel gevochten hebben om te voorkomen dat Ik aan de Joden werd uitgeleverd. Maar mijn koninkrijk is niet van hier. (Joh 18: 36). Daarom mogen de discipelen hun zwaard niet gebruiken (Luc 22: 49vv) Dat past goed bij de geweldloosheid die Jezus in de Bergrede leert, of bij Paulus' uitspraak: overwin het kwade door het goede. (Rom 12: 1 - 21)
Als deze interpretatie klopt, dan zet het misverstand mbt Jezus zich voort in 19: 38b . De engelenzang is een leus, een strijdkreet van mensen geworden: Vrede in de hemel en eer aan de Allerhoogste!


-----
¹ Deze kritiek betreft dus ook het lied dat bijna overal in de Kerstnacht gezongen wordt - het ere zij God - dat overigens niet in de liedboeken 1973 en 2014 is opgenomen.
² Vgl de Vulgata van Hiërionymus: (Luc 2: 14) gloria in altissimis Deo / et in terra pax / in hominibus bonae voluntatis.
Hij betrekt het dus op God: mensen van (Gods) goede wil (bona is een bijvoeglijk naamwoord bij Gods voluntas of wil)
Had hij het op mensen willen betrekken, dan zou hij geschreven hebben 'in hominibus benevolentiae' = in goedwillende mensen / in mensen van goede wil (bene is een bijwoord bij willen - Lat velle-  dat aan de basis van volentia ligt)
³ Vrede op aarde. de messiaanse vrede in bijbels perspectief. Exegetische Studies 2. p. 79vv
⁴ Vrede oftewel sjaloom in het Hebr heeft een ruime betekenis. Het is heelheid: aanwezigheid van alles wat het leven goed maakt. Dus niet alleen de afwezigheid van oorlog, geweld, verwoesting en verdrukking. Maar ook positief de aanwezigheid van vrede, vrijheid, gerechtigheid, eten en drinken (welvaart) gezondheid (welzijn) enz