De wereld of werkelijkheid

Alle dingen
Alle dingen die er maar zijn vat ik samen in het woord werkelijkheid of wereld. Alleen God reken ik niet tot die voor handen werkelijkheid. Niet omdat Hij niet bestaat, maar omdat ik met de Bijbel geloof dat Hij van een compleet andere orde is dan alle dingen die wij tegenkomen, ontdekken, onderzoeken, maken, beleven enz. Daarmee heb ik niet gezegd dat Hij de Schepper is van alles wat bestaat. Alleen maar dat Hij anders is: Hij gaat alle dingen te boven.

Werkelijkheid of wereld?
In de theologie wordt meestal het woord 'wereld' gebruikt. Werkelijkheid klinkt te gedistantiëerd, alsof  je er van een afstandje naar kijkt en er geen relatie mee onderhoudt.
Het woord wereld klinkt kleiner, huiselijker: het gaat om dingen waarmee we als mensen praktisch en gevoelsmatig in verbinding staan. Dat zijn bij nader inzien ook de dingen waar de meesten van ons zich niet mee bezighouden zoals die van de quantum fysica of de neurowetenschappen. De resultaten van die en andere wetenschappen gaan vroeg of laat toch steeds meer onze kijk op de werkelijkheid beïnvloeden. (> Materialisme) Daarom toch liever van wereld dan van werkelijkheid gesproken.

Alle dingen:
Een onvolledige, globale opsomming laat zien hoe enorm gevariëerd de werkelijkheid is in onze ogen. Wij bedenken namen voor:
1) wat wij zelf niet gemaakt hebben:

• Het hele grote: heelal, sterren, zon, planeten, aarde en maan
• Het hele kleine: moleculen, atomen, electronen, quarks enz
• En alles daartussen: de levenloze natuur: dampkring, zeeën, bergen, rivieren
• de levende natuur: planten, vissen, vogels dieren, mensen,
• de tijd: verleden, heden en toekomst
• de processen die in de tijd plaatsvinden: seizoenen, kernreacties, celdeling, spijsvertering, voortplanting enz
• de nog-niet ontdekte dingen
• de dingen die we nooit zullen ontdekken of bedenken enz.

2) wat we zelf gemaakt hebben: cultuur

• de concrete dingen zoals meubels en onderzeeërs
• de abstracte dingen van de taal: cijfers, getallen, letters, woorden, symbolen,
• de begrippen uit de wetenschappen: massa, energie, natuurwetten, seizoenen, winst, verlies
• de ‘geestelijke’ wereld: kunst, waarden en normen, godsdiensten, politieke ideologieën,
• bezigheden: opvoeding, onderwijs, werk, hobbies, sport, amusement, handel, oorlog
• de gebeurtenissen in het verleden: de geschiedenis

3) wat we beleven of ervaren

• lotgevallen: ongelukken, ziekte, gezondheid, rijkdom, armoede enz
• emoties en gevoelens: vreugde, verdriet, boosheid, blijdschap enz

Kortom alle dingen die je in een encyclopedie of op wikipedia vindt.

• het heelal wordt voortdurend groter
• zon en sterrren doven ooit uit
• er is beweging, de aarde draait om zijn as, atomen trillen,
• er is verandering: energie gaat over in materie en omgekeerd.
• alle dingen vergaan op den duur (halveringstijd), verslijten (door gebruik), door ziekte en dood.
• het leven is een kringloop van opgaan, blinken en verzinken.
• wetenschappelijke, filosofische, morele, religieuze, politieke, ethische en esthetische opvattingen veranderen door de tijd heen.

Je kunt niet twee maal in dezelfde rivier stappen. De rivier is ieder moment anders. En jij zelf ook. Dat is de strekking van de bekende uitdrukking panta rhei: alles stroomt (Heraclitus, 540 – 480 vC)

Traagheid
Een ander kenmerk: elk ding wil volharden in zijn toestand. Een stilstaande biljarttafel is moeilijk in beweging te krijgen. Een varende olietanker is moeilijk af te remmen of te versnellen. Dat is de eerste wet van Newton: de traagheidswet.
Iets vergelijkbaars zien we bij levende wezens: een antilope bv  slaat op de vlucht voor een leeuw: het dier wil blijven leven. Bij infecties treden als vanzelfs afweerreacties op.
Bij mensen is het nog weer anders: Hij verzet zich niet alleen tegen ziekte en gevaar, maar heeft ook een drive, een streven om zichzelf te worden en zijn wil en idealen te verwezenlijken. Een sporter traint om zich te verbeteren en kampioen te worden. Iemand die rijk is wil nog rijker worden. Een machtig land wil zijn macht vergroten door andere landen te onderwerpen.
Spinoza noemt dit de conatus essendi: elk zijnde ‘wil’ zijn natuur volgen, volharden in zijn toestand, zich verzetten tegen verandering.
Bij Nietzsche heet het Der Wille zur Macht; Darwin noemt het Survival of the Fittest.

Dat zijn eigenlijk twee tegengestelde eigenschappen van de werkelijkheid: onvermijdelijke verandering en verzet tegen verandering.

Een voorstelling
Het is nog niet zo gemakkelijk om deze voortdurend veranderende en door de tijd heen bewegende werkelijkheid in een beeld te vatten.

• Een roltrap? Die is niet alleen te traag en ongevaarlijk, maar wekt ook de indruk dat de mens er geen deel van uitmaakt: hij stapt er op en bedient zich ervan. Maar als mensen staan we niet alleen boven de werkelijkheid, we zijn ook onderdeel van en worden door haar meegenomen om al haar wisselvalligheden te ondergaan.
• Een lawine of een lavastroom? Dat vind ik te woest. Dat laat geen ruimte voor een actieve, handelende rol van de mens,
• Een rivier (afgekeken van Heraklitos) lijkt me het beste. Die altijd voortgaande, veranderende werkelijkheid is ahw een rivier die stroomt van hier naar daar, van oerknal naar eindkrak(?). Ergens in die rivier zitten wij mensen. Wij maken deel uit van de werkelijkheid (gaan met de stroom mee), maar staan er ook een beetje tegenover (zwemmen tegen de stroom in) en doen ons best om niet kopje onder te gaan (traagheid). Zo zie ik onze werkelijkheid (afgedacht van God).

Wij kunnen onszelf opvatten alsof wij 100% bij de rivier horen en daaruit zijn voortgekomen (evolutie). Wie deze opvatting zijn toegedaan, menen dat het goede (ethiek), het schone (kunst) en ware (wetenschap), hart/ziel/geest/geweten, vrije wil, liefde en andere gevoelens matieriëel van aard zijn. Volgens het materialisme zijn deze geestelijke dingen nuttige illusies die het overleven van individu en soort bevorderen.

Of toch open?
We kunnen daar echter ook heel anders over denken. Want de werkelijkheid is niet zo gesloten als de materialisten denken. Niet alles is met de natuurwetten te verklaren of te voorspellen. Bv dat mensen het kwade proberen te overwinnen door het goede, door vrijwillig lijden op zich te nemen, door te dienen, delen en vergeven, door elkaar als elkaars gelijken te zien, door een naaste voor hun medemens te worden.
Dit zijn dingen die niet passen bij de twee kenmerken van de werkelijkheid die we hierboven noemden. Het is niet een onvermijdelijke verandering, maar een die niet voor de hand ligt. En het gaat in tegen de traagheid die de dingen aankleeft.
In die verrassende dingen was Jezus de grootste. De verhalen over hem inspireren nog altijd talloze mensen die zich naar hem noemen en hem volgen op zijn weg naar God en de ander.
Het materialisme verklaart dit mooie, goede gedrag als welbegrepen eigen belang, maar dat is een vooroordeel. Christenen zelf zeggen het heel anders te beleven: het is de liefde van 'God', gezien in Jezus, die hen drijft.

----------
¹ In zekere zin ook van Spinoza die de werkelijkheid of natuur met God gelijkstelde (pantheïsme).
Ook de Deïsten zijn hier toe te rekenen. Zij menen dat God de werkelijkheid als een klok heeft gemaakt en zich er niet meer mee bemoeit nu die een keer loopt.