Opinie en Facebook

Feit en Fictie
Een roman hoeft niet echt gebeurd te zijn; het is voldoende als het verhaal zo gebeurd had kunnen zijn als de auteur vertelt. Het moet enige waarschijnljkheid hebben en herkenbaar zijn. Dat de personages en hun belevenissen volkomen fictief zijn, hindert ons niets. Als het maar goed en boeiend geschreven is, genieten we ervan.

Van een artikel in de krant eisen we wel dat het in overeenstemming is met de werkelijkheid want we willen geïnformeerd worden over wat er in onze wereld gebeurt. Natuurlijk kan de krant niet schrijven over alle gebeurtenissen, het blijft bij een beperkt aantal voorvallen, maar het geselecteerde moet wel kloppen. We willen niet lezen over bv een vliegtuigongeluk als er in het echt geen vliegtuig is neergestort. Dat zou maar bangmakerij zijn, daar is een krant niet voor. Als we willen griezelen pakken we wel een thriller.

Zoutpad
Maar wat als de schrijver zijn boek presenteert als historisch, echt gebeurd en het blijkt bij nader inzien voor een deel fictie te zijn? Zoiets bleek onlangs het geval met het boek ‘Zoutpad’ (2018) van de Britse schrijfster Raynor Winn. Daarin vertelt ze van de maandenlange wandeling die zij met haar zieke man Moth maakte langs de Engelse kust. Het boek werd een best seller en zelfs verfilmd. Maar nu (2025) schrijft een journalist van ‘The Observer’ dat allerlei details van de wandelaars en hun reis niet kloppen.¹ R. Winn reageert daar uiteraard woedend op. Haar optredens en lezingen worden geannuleerd. Maar lezers reageren heel verschillend:

1. Een deel voelt zich bedrogen: ze hadden Het Zoutpad als een soort dagboek gelezen, een nauwkeurig verslag van de reis en wat dat deed met Raynor en haar man. En wanneer hun ervaringen te mooi leken om waar te zijn, gingen deze lezers ervan uit dat het toch klopte. De stem van hun ongeloof schakelden ze uit. Nu de waarheid anders blijkt te liggen, voelen ze zich bedrogen.
2. Maar er zijn ook lezers voor wie dit allemaal niets uitmaakt. Ze hebben genoten van Het Zoutpad. De mooie belevenissen deden hun dromen van een leven en een wereld zoals die ook zouden kunnen zijn: dichter bij de natuur, meer liefde voor je man / vrouw, luisteren naar je gevoel, wildvreemde mensen die spontaan goed voor je zijn. Dat het hier en daar fictie is, maakt voor deze lezers niet uit. Hun verlangen naar heelheid is weer gewekt en vast proberen zij daar in hun leven iets van te realiseren.

Bijbel
Het dilemma feit of fictie is voor de Bijbel niet geschikt. Dat kan op zijn hoogst van toepassing zijn op die Bijbelboeken die geschiedenis vertellen (vooral Gen t/m Kon, Kron, de evangeliën en Hnd). Maar de Bijbel bevat veel meer dan geschiedenis. We vinden er ook:

• wijsheidsliteratuur: Spreuken, Prediker, Job
• liederen: Psalmen
• mythen: Gen 1 – 11
• gelijkenissen
• wonderverhalen
• profetie: Jes, Jer, Ez, enz
• apocalyptiek: Openbaringen

Van deze boeken en verhalen kun je onmogelijk zeggen dat het of feitelijk of fictief is.

Iets buiten de tekst?
De betere vraag is of de betekenis van de Bijbelboeken en verhalen helemaal opgaat in de tekst zelf, of dat er nog iets meer is: of de teksten verwijzen naar iets buiten de tekst.²

• geschiedenisverhalen verwijzen naar wat er in het echt gebeurde (feit), of niet (in dat geval fictie)
  bv: Gen 13: 1 En Abram trok uit Egypte naar het Zuiderland, hij en zijn vrouw en al wat hij bezat, en Lot met hem. 
• wijsheid komt van vrouwe wijsheid (of niet, fictie)
  bv: Spr 8: 1  - Roept de wijsheid niet...
• Jezus' gelijkenissen, wonderverhalen, vergeving, wetsuitleg, kruisiging, opstanding refereren aan het Koninkrijk van God (of niet, dan fictie)
  bv Mat 13: 31 - Het Koninkrijk der hemelen is als een mosterdzaadje...
  bv Joh 1: 11 Dit heeft Jezus in Kana, in Galilea, gedaan als eerste teken 
• psalmen roepen naar een God die hoort en van vijanden redt (of niet, dan fictie)
  bv Ps 13: 4v  Zie mij, antwoord mij, HEER, mijn God! 
  Verlicht mijn ogen, dat ik niet in doodsslaap wegzink.
  Laat mijn vijand niet roepen: ‘Ik heb hem verslagen,’
  mijn belagers niet juichen omdat ik bezwijk (NBV21) 
• mythen verwijzen naar een fundamentele waarheid over mens en wereld (of niet, dan fictie)
  bv Gen 1: 28  God schiep de mens als zijn evenbeeld, als evenbeeld van God schiep Hij hem, mannelijk en vrouwelijk schiep Hij de mensen.
• profetie gaat uit van iets externs, nl het woord van de HERE ontvangen door de geïnspireerde profeet (of niet, dan fictie)
  bv Jer 5: 14 -   dit zegt de HEER, de God van de hemelse machten  
• apocalyptiek is ondenkbaar zonder dat er iets van buiten komt: een visioen dat de ziener iets onthuld heeft (of niet, dan fictie)
  bv Opb 4: 2 -  Terstond kwam ik in vervoering des geestes en zie, er stond een troon in de hemel en iemand was op die troon gezeten. 

Beoordeling
Wie de verhalen en boeken van de Bijbel recht wil doen, kan er niet om heen dat ze pretenderen naar iets buiten de tekst te refereren. Nu kan je natuurlijk zeggen: dat die pretentie ook fictie is. Dat is ieders goed recht.
Maar het is ook denkbaar dat die pretentie geen fictie is. Dat de bijbelschrijvers werkelijk iets hebben gezien, gehoord, opgevangen van God. Er zo over te denken is ook ieders goed recht
In dat laatste geval zijn we er niet als we de Bijbel enkel lezen, verklaren en begrijpen als fictie. Dan doen we de Bijbel tekort. Hoezeer er ook sprake is van creatieve verbeelding door heel de Bijbel heen, het gaat er om wat de schrijvers daarmee hebben willen zeggen over iets wat buiten de tekst ligt: God, zijn inspiratie van mensen, zijn invloed op de loop van de geschiedenis, de nieuwe wereld die Hij brengt. Met Miskotte en anderen zou ik dit een theologische exegese willen noemen.

Gelovigen
Gelovigen beoordelen deze dingen heel  verschillend:

• Er zijn er die (als groep 2 van de Zoutpad-lezers) het niets uitmaakt, zelfs als de hele Bijbel fictie zou zijn. Ze genieten van de bijbelse verhalen, psalmen, visioenen enz  Dat doet hun goed. Ze leven ervan op. Het hoeft voor niet echt echt gebeurd te zijn om zich er door aangesproken te voelen.
• Maar de meesten zullen (als groep 1 van de Zoutpad-lezers) zich bedrogen voelen als ooit zou komen vast te staan, dat de Bijbelse verhalen, spreuken, gelijkenissen enz. nergens op slaan. Voor hun geloof is het wezenlijk dat Gods inspirerende invloed op mensen net als in Bijbelse tijden ook nu in onze wereld te vinden is voor wie er voor open staan en er naar zoeken..

-----
¹ Hun faillissement en dakloosheid, de ziekte van Moth, hun werkelijke namen
² Met dank aan W. Stoker en H. Vroom, Verhulde Waarheid p. 99vv. Elders op de site (binnenkort) meer over deze dingen.