Pastoraat en Liturgie

De week voor Pasen die na de Palmzondag begint is een week van ernst en bezinning. Vandaar ‘stille week’, maar ook wel Goede Week, Heilige Week, Grote Week of lijdensweek genoemd. Het is een goede gewoonte om dan in de gemeente geen vergaderingen of gespreksgroepen te plannen.

Paastriduüm
Het zwaartepunt ligt in de laatste drie dagen die witte donderdag, goede vrijdag en stille zaterdag worden genoemd. De heilige drie dagen heten ook wel paastriduüm (Latijn: Triduum Paschale of Triduum Sacrum). Men volgt de gebeurtenissen die de evangeliën vertellen zo goed mogelijk.

Witte Donderdag (wit)
In de avond gedenkt de gemeente dat Jezus met zijn discipelen kort voor zijn dood het avondmaal vierde (Joh 13). Zij viert dan de maaltijd van de Heer. Vandaar witte donderdag.

Goede Vrijdag (zwart, geen kleur)
De dienst is een voortzetting op witte donderdag. Daarom is er geen votum en groet aan het begin. Dat is op witte donderdag al gedaan. Omdat de dienst op stille zaterdag wordt voortgezet is er ook geen zegen op het eind.
Op Goede Vrijdag staat de gemeente stil bij het lijden en sterven van Jezus. Vanwege de ernst van Jezus’ dood aan het kruis en de drie uren van zonsverduistering ontbreekt een liturgische kleur. De dienst is sober, ook qua muziek en zang.
De lezing is doorgaans de complete Passio volgens Joh of een andere evangelist, soms voorafgegaan door enkele lezingen uit het Oude Testament.
Na de voorbeden voor de nood van de wereld mediteert men met liederen (klassiek Gez 185, 186 Liedboek 1973) over het kruis. Dat loopt uit op het beklag Gods¹, dat eigenlijk een soort zelfbeschuldiging is (Lied 585 Liedboek 2013): de gemeente zegt dat het niet de Joden zijn die Jezus gedood hebben; ze wijst op zichzelf: het was om ons.
Een viering van het avondmaal is om al deze dingen een te grote overgang naar de geheel andere sfeer van vrede en verzoening die bij het avondmaal hoort. Om die reden viert de wereldkerk op goede Vrijdag geen avondmaal. De enige uitzondering was de NHK die later opging in de PKN. In sommige PKN gemeentes is deze Hervormde gewoonte bewaard gebleven .²

Stille Zaterdag (rood)
De zaterdag heet stil omdat in de RKK de altaren zijn ontruimd. In de dienst gedenkt de gemeente dat Jezus in een graf is gelegd en vooral dat hij is neergedaald ter helle (1 Pe 3: 17 – 22) om de doden te bevrijden. In de Protestantse traditie verbond men deze tekst echter met het van God verlaten zijn van Jezus als hij sterft aan het kruis. Daarmee verviel het gedenken van de overwinning die God door Jezus behaalde op het rijk van de dood. In plaats daarvan kwam later op de avond, tegen middernacht, een paaswake.

Paaswake (wit)
De Paaswake is oorspronkelijk een viering die de hele nacht duurt tot de zon de volgende ochtend opkomt. Belangrijke onderdelen zijn

• de lof van het licht,
• een 12 tal lezingen uit Genesis, Exodus, Jesaja en andere Bijbelboeken die allemaal gaan over God die de duisternis, de zondvloed, het onheil overwint om zijn mensen te zegenen.
• De bediening van de doop
• de dageraadsdienst met het Paasevangelie en viering van het avondmaal

Op het Protestantse erf komt de stille zaterdag er over het algemeen bekaaid van af. Waar die wel gehouden wordt heeft die nog het meest van de paaswake hierboven, maar dan flink  ingekort. En ipv dopen is er een herinnering aan de eigen doop.



-----
¹ 'De Improperia, Improperiën of Beklag Gods is een gezang tijdens de kruisverering in de Latijnse liturgie van Goede Vrijdag. De titel Improperia komt uit het Kerklatijn, en is meervoud van improperium = verwijt, namelijk het verwijt van Christus aan het volk dat hem ter dood bracht. In de geschiedenis zijn de Improperia gebruikt om het antisemitisme te voeden, waarbij Joden worden gezien als de moordenaars van Jezus.'  (Wikipedia)
Alleen al hierom doet de kerk er goed aan dit onderdeel van de liturgie op goede vrijdag achterwege te laten. Bovendien past het niet bij het evangelie. Die eindigen alle vier niet met verwijten aan de beulen, Pilatus, Kajafas, de laffe discipelen, de teleurgestelde bevolking enz maar met 'Vader, vergeef het hun' en 'het is volbracht'
² In de zgn. 'stille week' zijn er in de PKN te Hardenberg-Heemse nogal wat erediensten, voor goede vrijdag zelfs drie. Dat wekt wellicht verbazing: waarom is dat zo? Kan het er niet gewoon één zijn? Begrijpelijke vragen. Als we niet in een lange traditie stonden, zou het er vast anders uit zien. Dan konden we de kerkelijke kalender blanco vanaf de tekentafel ontwerpen. Maar de werkelijkheid is, dat we met verschillende eerbiedwaardige tradities hebben te maken: een hervormde, een gereformeerde en een liturgische. En met mensen die daaraan gehecht zijn en de stille week heel belangrijk vinden voor de beleving van hun geloof.
Op de synode van Dordrecht (1618-19) werd de orde voor de reformatorische (calvinistische) kerk bepaald. Daarin werd ook vastgesteld welke dagen als feestdagen zouden gelden. Een witte donderdag, goede vrijdag en stille zaterdag hoorden daar opmerkelijk genoeg niet bij. Die zijn dus eeuwenlang niet gevierd door onze voorouders.
Begin 19-de eeuw kwam hier en daar aarzelend het gebruik op gang om op goede vrijdag samen te komen. En pas sinds 1853 is het gebruikelijk om in de Nederlands Hervormde Kerk op goede vrijdag samen te komen om het lijden en sterven van Jezus te gedenken en daarbij ook het avondmaal te vieren: de hervormde traditie. De aanvulling met het avondmaal was ooit een idee van de vrijzinnige stroming in de NHK, maar geldt nu als symbool van orthodoxie. De PKN heeft bij haar tot standkoming het niet aangedurfd deze bijzonderheid terug te draaien.
In de kerken van afscheiding (1834) en doleantie (1886) bleef men lange tijd bij de kerkordelijke regels van Dordt waarin goede Vrijdag niet als feestdag geldt en de gemeente dus niet samen komt. Afscheiding en Doleantie gaan samen op in de Gereformeerde Kerken Nederland (1892). Pas begin 20-eeuw wordt het in de gereformeerde traditie langzaamaan gebruikelijk om op goede vrijdag een kerkdienst te hebben, zij het zonder avondmaal.
In de liturgische traditie, die teruggrijpt op klassieke gebruiken van vòòr de reformatie, zijn er drie diensten in de stille week: op witte donderdag (met avondmaal), goede vrijdag (geen avondmaal) en stille zaterdag (met avondmaal).