Critici van de grote verhalen

Afb 6  Friedrich Nietzsche
Gustav-Adolf Schultze (d. 1897),
Public domain, via Wikimedia Commons

Wat me niet doodt, maakt me sterker.




Levensloop
Friedrich Nietzsche woedt geboren 15 oktober 1844 in Röcken (Saksen-Duitsland). Zijn vader, die predikant was, overlijdt in 1849. Nietzsche groeit op bij zijn moeder, grootmoeder, twee tantes en zijn oudere zus Elisabeth. Hij krijgt een christelijke opvoeding die hem enthousiast maakt voor het geloof, zodat hij theologie gaat studeren. Maar zijn belangstelling verschuift naar de klassieke filologie en filosofie. Vooral met de Pre-Socratici voelt hij zich verwant. Van Schopenhauer leert hij het belang van de wil kennen. In 1869 wordt hij leraar aan het gymnasium en later professor filologie in Basel.
Als hij 10 jaar later ziek¹ wordt, krijgt hij ontslag. Hij vertrekt dan naar Italië omdat hij meent dat de lucht hem daar goed zou doen. Hij woont oa in Venetië, Genua, Sicilië, Rapalle, Nice en Turijn.
In deze 20 jaar schrijft hij een groot aantal boeken die tot het beste van de Duitse literatuur behoren. De polemische en ironische stijl, de puntige aforismen dagen uit om over de dingen na te denken. Op scherpe wijze ontmaskert hij achter allerlei mooie idealen heel platvloerse, menselijke driften. Nietzsche geldt met Marx en Freud als de meester van het wantrouwen (een aanduiding van P. Ricoeur).
Begin 1889 in Turijn zakt hij op straat in elkaar.² Zijn moeder in Naumburg ontfermt zich over hem tot haar dood in 1897. Daarna neemt zijn zus³ de zorg over hem over in Weimar. 23 augustus 1900 overlijdt Nietzsche.

De profeet
Nietzsche is vooral bekend vanwege zijn vele filosofische geschriften. Daarin zet hij niet een compleet filosofisch systeem uiteen, het gaat hem eigenlijk om maar een thema: de mens (zijn cultuur, geloof, het ware en onwaarachtige leven).
Enerzijds beweert Nietzsche dat de Europese christelijke cultuur niet deugt. Om die reden heet hij ook wel ‘de filosoof met de hamer’.⁴  Anderzijds wijst hij een weg naar een leven dat volgens hem wel de moeite waard is.
Nietzsche ziet zichzelf dus als een profeet. Hij brengt een blijde boodschap (titel van zijn boek Die fröhliche Wissenschaft, 1882). Als de meeste profeten doet hij de ervaring op dat de mensen nog niet aan de boodschap van heil en onheil toe zijn. Pas na zijn dood wordt hij een van de invloedrijkste denkers van de twintigste eeuw. 

Übermensch
De christelijke⁵ deugden naastenliefde, deemoed, medelijden en overgave verzwakken volgens Nietzsche de mens. Ze maken van hem een slaaf, hopend op de hemel, vrezend voor de hel. De kerk heeft de mens geleerd dat hij niet mag zondigen, maar ook dat hij niet niet-kan zondigen. Zo is hij ook nog eens opgezadeld met een slecht geweten, een ziekmakend schuldgevoel dat het leven bederft. Hij moet zichzelf vernederen. In deze zelfhaat zou dan zijn zaligheid liggen.
Nietzsche wil dat de mens een voornaam wezen is en moedig leeft voor enkel hier en nu. Die zichzelf wordt niet door zijn instincten, driften en impulsen te verloochenen, maar door die te aanvaarden, in te zetten en te richten op het hoge doel: een ‘Übermensch’ te worden, iemand die het leven inclusief moeite en lijden omarmt. Die zich niet door religieuze zekerheden en filosofische waarheden laat begoochelen. 

Deze Übermenschen zouden een nieuwe samenleving gaan vormen nu de christelijke cultuur heeft afgedaan⁶. Tot zijn frustratie krijgt Nietzsche geen medestanders of volgelingen voor zijn ideale mens⁷. Maar hij gelooft dat men in de toekomst zal beseffen dat God dood is, dwz dat er al lang geen echt christendom meer is. Politici, legeraanvoerders, gelovigen zijn volgens hem alleen maar in naam christenen. Ze houden nog wel de dogma's, sacramenten, kerkgang enz in stand maar het staat mijlen ver af van wat Christus ooit wilde. Het zijn lege vormen geworden. In feite vermomt zich daaronder de Wille zur Macht, de levenskracht die zich nu eenmaal niet onderdrukken laat.
Nietzsche profeteert de nieuwe samenleving waarin de mens op de troon van God zit, een volgende stap in de evolutie van de mens.

Ressentiment
Hoe kon het gebeuren dat het christelijke, het lagere zo lang de cultuur heeft bepaald? Nietzsche antwoordt dat er twee typen moraal zijn: een heren-moraal (in de Oudheid bv bij de heersende klasse in de Griekse steden) en een slaven-moraal (in de Oudheid bij de onderdrukte knechten en tot slaafgemaakte overwonnnen volken, barbaren). De heren willen voluit en moedig leven. Evt willen ze ook wel helpen, maar dan niet vanwege een opgelegd gebod, maar vanuit eigen overvloed en macht. De slaven willen hulp, medelijden, zorg van de hogeren, die zij ondertussen wantrouwen en op wie ze heimelijk jaloers zijn. Vooral onder de slaven en knechten vindt het christelijk geloof weerklank. En het is hun gelukt mbv het geloof (priesterbedrog, Joden, Paulus, kerk) hun waarden en normen aan de heren op te leggen. Het christendom is de godsdienst van het ressentiment, van de tekort gekomenen die het leven zijn gaan minachten en vinden dat alle anderen dat ook moeten doen.
Overigens is het voor Nietzsche een raadsel waarom de kerkelijke boodschap juist in Europa zoveel aanhangers heeft gekregen. Bij de Germaanse volken was er niets waarop dit levensvijandige geloof kon aansluiten.

Wille zur Macht⁸
Nietzsche pleit ervoor dat de heren weer zelf bepalen wat goed en kwaad is. Er is geen God die waarden en normen openbaarde zoals de slaven beweren.⁹ Er is alleen leven. En dat leven wil leven, wil zich doorzetten, wil de sterkste zijn, wil de macht. Zowel in de planten- en dierenwereld als bij mensen. Die wil is niet op genieten of geluk gericht, en ook niet op losbandigheid, maar op doorzetten, op zichzelf gehoorzaam zijn.
Natuurlijk heeft het uitleven van deze kracht ook schaduwzijden, bv als de drift het handelen beheerst, maar idealiter ziet Nietzsche het geweld, het roven en dwingen van de machtswil uitlopen op geven en schenken! Dan is de Wille zur Macht bij de Übermensch tot een schenkende deugd geworden, zoals bv echte geestelijke leiders die hebben: die wijzen de weg, royaal aan iedereen, en ieder moet zelf maar weten of hij er wat op doet of niet.
Deze hogere geestelijke machtswil staat op het fundament van de lagere, dierlijke machtswil. Het een is niet zonder het ander te verkrijgen. Het is de ene stroom van het leven.
Leven is niet de moeilijkheden en gevaren uit de weg gaan, maar die juist opzoeken en overwinnen, want in de strijdt voel je dat je echt leeft. Het doen denken aan 'zing, vecht, huil, bid, lach, werk en bewonder' -  het lied van Ramses Shaffy (1971).

Nihilisme
De ene levensstroom, de Wille zur Macht, zet zich hoe dan ook door. Daarom is er geen schuld, bestaat er geen goed en kwaad. Evenmin is er objectieve waarheid; waar is dat wat de machtswil dient. Dit nihilisme heet ook wel immoralisme of amoralisme.

Toekomst
Er moet en zal een Umwertung aller Werten komen: tegenover de hemel de aarde, tegenover deemoed de trots, tegenover de naastenliefde de liefde tot de verste enz. Deze ontwikkeling is volgens Nietzsche met zekerheid voor de nabije toekomst te verwachten. Er zit noodzakelijkheid achter: de levensontkenning heeft zolang geduurd dat de christelijke cultuur, dat God dood is. Nietzsche weet, voelt dat de verkondigde geloofseisen op geen enkele manier nog passen bij de natuurlijke wetten van het leven.
Maar als deze toekomst ooit aanbreekt, deze nieuwe cultuur van Übemenschen gekomen is, is dan de eindtoestand bereikt? Houdt dan de dynamiek van het willen, streven en strijden op? Nietzsche antwoordt dat dan de zandloper wordt omgedraaid: alles begint weer opnieuw, eindeloos vaak. Een hels vooruitzicht. Maar dit kosmische lot blijmoedig te aanvaarden (amor fati) hoort volgens hem bij de Übermensch¹⁰.

Hoogmoed
Naarmate hij minder gehoor vindt bij zijn lezerspubliek¹¹, wordt Nietzsche steeds feller in zijn bestrijding van het geloof. Zijn Der Antichrist is wel het meest razend geschreven pamflet in de wereldliteratuur (Vloemans, p 101). Hij dateert het ‘Op de eerste dag van het jaar één, 30 september 1888 van de verkeerde tijdrekening’ Hij meent inderdaad dat de wereldgeschiedenis met hem, Nietzsche de profeet, opnieuw is begonnen. Zo ook in Ecce Homo (1888). Het zijn zijn laatste boeken. Korte tijd later stort hij in: de betrekkelijk onbekende schrijver is waanzinnig geworden, tot niets meer in staat. Maar als hij 12 jaar later sterft, weet heel Europa van hem. Tijdens de eerste Wereldooorlog hebben vele Duitse soldaten Also sprach Zarathustra bij zich.

Citaat
In 'Die fröhliche Wissenschaft III, 125 laat hij 'Der Tolle Mensch' verbijsterd uitspreken wat de dood van God betekent: '...Wij hebben hem gedood - jullie en ik! Wij allen zijn zijn moordenaars! Maar hoe hebben wij dit gedaan? Hoe hebben wij de zee kunnen leegdrinken? Wie gaf ons de spons om de horizon uit te vegen? Wat hebben wij gedaan, toen wij deze aarde van haar zon loskoppelden? In welke richting beweegt zij zich nu? In welke richting bewegen wij ons? Weg van alle horizonnen? Vallen wij niet aan één stuk door? En wel achterwaarts, zijwaarts, voorwaarts, naar alle kanten? Is er nog wel een boven en beneden? Dolen wij niet als door een oneindig niets?....'

Beoordeling
Nietzsche heeft de ontwikkeling van onze cultuur goed aangevoeld: God is steeds meer buitenspel komen te staan en overbodig geworden. De God die dood is, is het metafysische Opperwezen van de filosofen. Kunnen we de christelijke God anders voorstelbaar maken? Moet er ook niet een alternatief komen voor het nihilisme? Want leven zonder zingeving, wie kan dat? En een alternatief voor de ethiek? Want een herenmoraal leidt gemakkelijk tot het recht van de sterkste of brutaalste.



^-----
1 Nietzsche beschikte niet over een sterke gezondheid. Om zijn zwakke ogen werd hij 1867 in eerste instantie afgekeurd voor militaire dienst. Dan krijgt hij toch een functie bij de rijdende veldartillerie. Als hij 1868 op zijn paard probeert te springen, bezeert hij zich ernstig met als gevolg dat hij definitief wordt afgekeurd. In 1876 zijn er de eerste tekenen van een ernstige ziekte die hem tenslotte fataal zou worden. Men is het niet eens over de diagnose: een vorm van dementie, migraine, een tumor achter zijn ogen, Syfillis, slechte bloedvaten in de hersenen?
² Dat zou zijn gebeurd omdat hij iemand een paard zag mishandelen. Dat is echter een latere mythe, gebaseerd op een passage uit een boek van Dostojewski. Klik hier voor meer info.
³ Elisabeth Förster-Nietzsche (1846 - 1935) zou een kwalijke rol spelen door passages in het van haar broer op antisemitische wijze te herschrijven.
⁴ De bijnaam is ontleend aan de ondertitel van zijn boek Götzendämmerung (1888)
⁵ Om dezelfde reden moet Nietzsche ook niets hebben van socialisme en democratie, die beide zoveel met het christendom gemeenschappelijk hebben, nl dat alle mensen gelijk zijn. Evenmin van chauvinisme en nationalisme. Hij beschouwt het degeneratie, iets van lage mensen, niet van de heren (de Übermensch in spe).
⁶ De opkomende theosophie (Blavatsky) en de filosofie van die dagen - het materialisme en positivisme - kunnen die volgens Nietsche niet dragen.
⁷ Zelfs niet zijn vrienden Lou Salomé en Paul Rée, die voor elkaar kiezen en hem in de steek laten.
⁸ Der Wille zur Macht is een concept dat Nietzsche in verschillende boeken naar voren brengt. Zijn zus Elisabet zou uit die verschillende opmerkingen een boek samen stellen, dat ze onder de titel ‘Der Wille zur Macht’ in 1901 uitgeeft onder zijn naam. Het is dus niet een werk van Friedrich Nietzsche zelf en ontbreekt dan ook terecht in een overzicht van zijn bibliografie. Erger: het is niet een eerlijke weergave van zijn inzichten, maar de nazi-vriendelijke interpretatie ervan door zijn zus.
⁹ Als God zou bestaan, zou de mens niet vrij en verantwoordelijk kunnen zijn.
¹⁰ Vloemans beschouwt dit leerstuk van Nietzsche als de grote inconsequentie van zijn filosofie: ‘Nietzsche’s dynamisme wil niet aldoor herhaling van wat reeds duizendmaal en meer op dezelfde wijze geschiedde; het wil veeleer het tegendeel: aldoor vernieuwing, ontwikkeling; zinrijke ontwikkeling nog wel naar een met volle bewustzijn gekozen doel: de verwerkelijking van de oppermens’. (63)
¹¹ Het is voor Nietzsche een zeer pijnlijke teleurstelling dat er voor de boeken waarin hij deze dingen uiteen zet, de vier delen ‘Also sprach Zarathustra’ nauwelijks belangstelling is.